Bước lên vai cái chết là tác phẩm văn học thứ hai của Phan Nhật Nam sau Ải Trần Gian (1970), tiếp tục khai thác chủ đề chiến tranh quen thuộc với tác giả. Tác phẩm này bao gồm 7 chương kèm một phần kết không nằm trong cấu trúc chính, các lần tái bản ở nước ngoài sau này còn kèm thêm bài tựa của văn sĩ Đào Vũ Anh Hùng.
Không khí trong truyện chính là cuộc Chiến tranh Việt Nam đang leo thang cực độ, thế giới của truyện rơi vào thế giới của đàn ông: người lính, nhà trí thức giữa cuộc hỗn loạn lửa đỏ, thanh niên bất mãn, người tu hành. Cái chết đau lòng của những người bị sự chia rẽ về tư tưởng dẫn đến những dấu hỏi về khái niệm đối lập và anh hùng. Trong bối cảnh chiến tranh tan tác, vấn đề vị trí của một nhà tu chân được đặt ra.
Dựa lên không gian gắn liền với tâm trạng của từng nhân vật, tác phẩm của Phan Nhật Nam từng bước hé lộ thế giới cảm xúc của tác giả.
Đây là câu chuyện của ba người lính Nhảy Dù. Cả ba tham gia một cuộc hành quân trên miền Trung kéo dài 78 ngày. Đúng vào dịp Tết năm ấy, họ đến Huế và không ngờ biến cố Mậu Thân đang ngóng chờ như cơn gió bão.
Minh và Lạc được nghỉ phép hai ngày. Minh về nhà thăm và tham dự buổi lễ ăn hỏi của Quỳnh Như, người chị họ, Minh mời Thuấn, người đang ở trại cùng, đến dự lễ. Quỳnh Như đã được hôn ước với Bằng, nhưng khi gặp Thuấn, cô bất giác thổ lộ tình cảm với anh chàng đại úy người Bắc. Biết rằng sẽ không còn cơ hội gặp lại nhau, Thuấn và Quỳnh Như nhanh chóng bén duyên và trải qua những khoảnh khắc tình yêu mãnh liệt. Sau đó, Thuấn trở về trại, trong khi Minh chờ Lạc đến từ Sài Gòn để cùng ăn Tết. Minh cũng mang đồ dự trữ để chia sẻ trong bữa tết với Lạc.
Đúng vào đêm giao thừa, quân đội miền Bắc đột ngột tấn công Huế, âm thanh súng đạn vang dội khắp thành phố. Minh giúp gia đình của Lạc sơ tán, còn mình sơ tán đến nhà Quỳnh Như để tạm trú. Bằng đã cảm nhận tình cảm giữa Minh và Lạc trong nhà Quỳnh Như. Anh nổi giận khi phát hiện tình cảm giữa Quỳnh Như và Thuấn. Bằng là giáo viên dạy học và đang chuẩn bị hoàn thành chứng chỉ Triết ở Đại học Huế. Anh ta thân thiết với Đại Đức Trí Không, người cũng là sinh viên triết học. Bằng là thành viên của Mặt trận Giải phóng và anh ta đã dùng sức ép và đe dọa Đại Đức Trí Không để buộc nhà sư đồng ý dẫn đầu đoàn sinh viên Phật tử tham gia biểu tình và sử dụng vũ khí trong cuộc biến cố của Tết Mậu Thân.
Trong những ngày đầy sóng gió của Mậu Thân, sự hiện diện của Minh và Lạc trong nhà Quỳnh Như đã thu hút sự chú ý của Bằng. Dần dần, với hiểu biết về ý định xấu xa của Bằng, Đại Đức Trí Không phải can thiệp bằng cách loại bỏ anh ta. Sau đó anh giúp Minh và gia đình Lạc trốn thoát.
Phần kết của truyện mô tả việc Thuấn dẫn đội của mình rút lui về sân bay Tây Lộc, nơi diễn ra một trận đánh quyết liệt. Khi Minh và Lạc trở về đơn vị, cả hai đều bị thương và kiệt sức. Kết thúc chiến dịch, ba người bạn hội ngộ tại một bệnh viện ở Sài Gòn, sẵn sàng chờ đón những ngày tiếp theo.Phiên bản không phải là một bản anh hùng ca rực rỡ uy dũng, cũng chẳng phùng phức đọng cứng linh hồn.” Đối với cuốn sách Dựa lưng nỗi chết, bạn sẽ không tìm thấy sự vinh quang tươi sáng, mà ngược lại nó tập trung vào cuộc sống đời thường của những người lính, với những lo toan đời thường, những buổi nhậu giản dị để quên đi nỗi buồn. Giá trị đích thực của tác phẩm nằm ở khả năng khám phá cuộc sống của lính và trải nghiệm cuộc chiến tranh đầy chua cay. Hãy đọc để hiểu sâu hơn về quá khứ, một cách chân thực và không hoa mỹ. Đó chính là cái thật mà tác giả muốn truyền đạt.
Tháng Mười, thời điểm của sự chuyển động giữa hai cực đới đau buồn và hạnh phúc. Đây là tháng của sự khắc nghiệt đến bất ngờ và của cảm xúc nồng nhiệt. Đỉnh cao và vực sâu, tiếng ồn của núi lở và im lặng của đáy biển. Làm thế nào để sống? Giữa những phiền muộn lặng lẽ và sâu kín, có những lúc người ta muốn tan biến theo cơn gió, hoặc trôi vào sóng lặng không dấu vết. Nhưng đột nhiên, những tia sáng của niềm tin, những cảm xúc rực rỡ lại len lỏi, giống như mặt trời khởi đầu ngày hè ở cực Bắc. Cuộc sống thật khó khăn, đôi khi những ngày êm đềm trôi qua như lá khô, những lúc lặng lẽ hút điếu thuốc, đăng tay, tay vết cắt, tay mui chỉ, tay nát nơi. Chiến tranh đã sắp kết thúc và bàn tay chiến đấu cũng đã mệt mỏi. Gập hai tay, mở hai ngón, kẹp một điếu thuốc, thở ra lớp khói tan tành. Tuy nhiên, tháng Mười không chỉ vậy. Đó cũng là thời điểm mà con người mở lòng và để tình yêu hiện hữu, từng nét vẽ rõ nét. Một tình yêu thực sự cho cuộc sống. Nhưng tháng Mười vẫn chứa đựng những đớn đau câm lặng không ngừng – phút rình rập của số phận đầy tàn bạo.
Ủy ban lái xe qua con phố vào chiều thứ Bảy, phố đông người. Một chiều thứ Bảy bình lặng, Thuấn đã quên mất sau nhiều tháng. Từ thứ Bảy đến Chủ nhật, sang thứ Hai, những ngày như vậy trôi đi mà không gây sự chú ý. Sự nghỉ ngơi chỉ đến vào ban đêm, khi đại đội trả súng, lính ra nghỉ sau những ngày hành quân. Sự nghỉ ngơi – Thuấn không được trải qua. Chỉ có những giờ ngồi trước ly rượu ven sông, nhìn xuống dòng sông trôi. Những chiếc thuyền đậu trên dòng Đào, những chiếc đò Huế nặng nề và thú vị, chắc chắn đã mở ra một thế giới thoải mái vào đêm. Thuấn, một người lạ, từ Bắc xuống, quê hương xa xôi mà ngờ đến cuối trí nhớ, quê hương giữa bát bún thang, hình ảnh hồ Hoàn Kiếm, chiếc cầu gỗ qua vòng phượng lụi. Quê hương chỉ còn lại trong trí tuệ của Thuấn, quê hương mà một khi đã quyết định tham gia chiến dịch, nửa nước đi qua, đi từ đất đến bến của hai tỉnh nơi quê hương bị cắt đứt. Thuấn đã bắt đầu và đến hai điểm cực của nỗi đau vô hình.
Huế, một thành phố không giống như bất cứ nơi nào đã đi qua. Sự kết hợp giữa sự e thẹn và đột ngột, từ sự tĩnh lặng đến sự hỗn loạn, thành phố giữa cảnh mơ màng và thực tế u ám của cuộc sống kín đáo. Thành phố của lãng mạn và đau khổ. Thuấn đã ở Huế ba tháng, thời gian của những cuộc hành quân ngắn ngủi. Từ Huế về hướng Bắc, qua chiếc phà, dòng nước xanh mơ không chảy, phía bờ sông với luỹ tre mờ sương, trong mùa đông không mặt trời sáng, tiếng gáy của loài gà tre vang xa, tiếng gáy buồn phiền. Quân sống qua sông, bước lên bản, lớp đất màu vàng ứa ra từ đá khi chân lính giậm đi qua dòng nước. Lính băng qua những khu rừng ẩm ướt, chuối, thanh trà, ổi chen chúc, đứng nguyên im lặng. Một quả bom vừa nổ, mảnh gang trắng hút vào thân cây chuối ứa mủ, búng nảy chuối tươi non nằm vương vãi. Một cảnh khắc khó quên của bi kịch.Trên mặt đất phủ đầy bụn lầy và dính từng mảnh nhỏ những tảng đất trên lớp đá nứt nẻ, tưởng như những hạt máu khô dính trên vết thương. Mảnh vụn từ quả bom vẫn còn đọng trên bức tường vôi tan nát, lộ ra những viên gạch đỏ tươi như thịt sau một cú dao. Kể từ sau ba tháng hoặc chính xác hơn, bảy mươi ngày, Thuấn đã đi qua những ngôi nhà kỳ quái, không vách, không cột, không sàn. Chúng là những căn hầm sâu cất giấu dưới mặt đất, tối om lềnh bềnh, hầm được phủ bằng lớp đất chắc chắn, trên mặt hầm như những bức mái được che phủ bằng lá dừa hoặc tranh vẽ, mọi người chỉ có thể bò vào và ra từ hầm, không ai ngồi thẳng trong loại nhà kỳ lạ được. Mọi người ngồi một cách cong củm, đầu kẹp giữa hai gối, im lặng, trẻ con cũng không khóc, chúng đã quá quen với điều đó. Tiếng ồn chỉ từ những cánh quạt trực thăng xoay, hoặc tiếng nổ từ đạn súng nổ. Tiếng nổ và sự tĩnh lặng đã tê liệt giác quan của trẻ nhỏ. Không còn tiếng khóc thút thít ở xóm làng khi Thuấn đi qua. Thuấn đã đi qua rất nhiều lần, không thể đếm hết. Đi qua để thấy mọi người vùng Thừa Thiên đều ngồi giống nhau, cùng những cử chỉ, tiếng nói mệt nhọc, phiền muộn, đáp lại khi người lính hỏi… “Đi đâu bây giờ?” “…Đi đâu?” Minh và Thuấn quay lại nhìn nhau không cần nói gì. “Hay đi uống cà phê?” Gợi ý nhỏ nhoi. “Cà phê?” Minh úp mặt hỏi. “Tôi đã uống cà phê hai lần sáng nay rồi, nhưng không sao, uống thêm được. Đưa xe quay về quán cà phê giữa thành phố. “Đến Lạc Sơn thưởng thức cảnh đẹp, chiều hôm nay, thứ Bảy”. Không ai trả lời. Ba người ngồi quanh bàn, ba đôi tay khuấy tròn ly cùng với âm thanh êm dịu trong không khí khói thuốc.”Chúng ta đã đi hành quân được ba tháng rồi.” “78 ngày.” “Sao bạn nhớ chính xác vậy?” “Vì thế tôi thích ngồi đây, nhìn người đàn ông cõng củi đi qua, nhớ về quá khứ như thời gian quay trở lại.” “Bạn thấy nhớ mẹ lắm nhỉ.” Lạc ôm đầu gối ngồi trên xe. “Minh, lên ngồi với tôi, không còn chỗ cho Quân Thanh phải ngồi sau, cả mông tôi sắp tê mất rồi.”
