Lời của người sưu tầm:
Tôi xin gửi đến quý độc giả một tác phẩm hồi ký, có độ dày lên đến 134 trang A4, được đánh máy vi tính và phổ biến thông qua hình thức samizdat, một thực tế văn chương chuyển tay phổ biến tại Việt Nam trong giai đoạn “đổi mới” cách đây hơn 10 năm [1]. Tác giả của tác phẩm là Trần Vàng Sao, tên thật là Nguyễn Đính, một nhà thơ miền Nam. Trong những năm 60 của thế kỷ trước, ông và nhiều bạn bè cùng thế hệ đã đứng lên chống lại chế độ chính trị ở miền Nam bằng cách “đi lên núi”. Sau những chặng đường gian khổ, ông đã trải qua một bi kịch kinh hoàng sau khi thoát khỏi bom đạn Mỹ.
Cuốn hồi ký này ghi chép về những trải nghiệm đau lòng khi ông được chuyển ra miền Bắc để chữa trị bệnh, và sau một thời gian quan sát, ông đã ghi lại suy nghĩ về khái niệm “hậu phương xã hội chủ nghĩa” trong nhật ký của mình. Chính vì những suy nghĩ ấy, ông bị đồng đội truy bức, nguyền rủa, phỉ nhổ, và đặt vào tình cảnh cô lập. Ông miêu tả cảm giác bị coi là “một con vật, một con chó,” mất đi bản người.
Trong những ký ức khác nhau, người đọc đã từng nghe về những trường hợp tố cáo nhật ký, nhưng trường hợp của Trần Vàng Sao là một hiếm hoi, nơi tố cáo dẫn đến cuộc trừng phạt và hành hạ độc đáo. So với những người như Đặng Thuỳ Trâm và những cuộc tranh cãi xung quanh nhật ký của họ, đọc xong hồi ký của Trần Vàng Sao khiến người ta khó có thể coi đây là “bản chứng nghiệm chân thực của lịch sử” – như một số tác giả đã từng làm.
Mặc dù cùng thuộc một thế hệ và tham gia vào cuộc chiến tranh (sinh năm 1942 giống với Đặng Thuỳ Trâm), nhưng giá trị mà Đặng Thuỳ Trâm tin tưởng để sống và chết là hoàn toàn khác biệt với Trần Vàng Sao. Trước sự thất vọng của một trí thức, một người đã trải qua những thử thách đằng sau lưng máy chiến tranh để chỉ thấy trước mắt mình là một khoảng trống huyền bí.
Với tai hoạ kinh khủng đó, ông đã bị đẩy vào tình thế khó khăn đứng giữa hai lửa. Dù là người miền Nam, ông đã từ chối huyền thoại về “một miền Nam đúng nghĩa” dưới chính thể tự do, dân chủ để chọn bước về “phía bên kia.” Kết quả là, ông bị kết án cả từ “phía bên kia” lẫn “phía bên này.” Ngày nay, với sự xuất hiện lại của hồi ký này, không thể tránh khỏi việc những tố cáo sẽ trỗi dậy, và điều này hoàn toàn dễ hiểu. Như một người nói, mặc dù cuộc chiến tranh kết thúc 30 năm trước, nhưng những vết thương nó gây ra vẫn còn rất sâu đậm: giữa hàng triệu người hạnh phúc, vẫn còn hàng triệu người đau buồn. Các vấn đề tồn tại từ quá khứ vẫn chưa có nền tảng chung để giải quyết một cách thanh thản và hòa bình. Tuy nhiên, tôi nghĩ việc giới thiệu lại những trang hồi ký của Trần Vàng Sao như một dấu vết của một thời đã qua vẫn rất cần thiết. Đặc biệt là với những ai muốn nhìn lại thời kỳ đó một cách đa chiều hơn: ngoài những lời nói của hai phe đối lập, có đủ lý do để tố cáo lẫn nhau (Bắc/Nam, quốc/cộng…), còn có giọng điệu của những người không muốn đứng về bên nào trong hai phe ấy nữa. Có thể nói rằng, nhiều khi không giải quyết được gì cả; nhiều lắm cũng chỉ là trải nghiệm của những người đã dấn thân vào cuộc chiến tranh, cần phải nhắc lại để làm sáng tỏ thêm về một cuộc chiến tranh mà những hệ luỵ của nó vẫn chưa chịu nằm yên dưới bức tường thời gian. Sự chân thật, như một bằng chứng nhân chứng, không có lý do chính đáng để tự cao lên thành sự chân thật của lịch sử, dù đó là niềm tin hay là hận thù.
Sài Gòn, ngày 2 tháng 11 năm 2005 Lữ Phương
Trần Vàng Sao, tên thật là Nguyễn Đính, sinh năm 1941 (Tân Tỵ) ở Thừa Thiên Huế. Năm 1961, ông thi đỗ tú tài và nhập học Đại học Huế, tham gia các phong trào đấu tranh cùng thế hệ với Hoàng Phủ Ngọc Tường, Trần Quang Long, Ngô Kha. Từ 1965 đến 1970, ông tham gia chiến trường và công tác tại Ban Tuyên huấn Thành uỷ Huế, viết báo với các bút danh Nguyễn Thiết, Lê Văn Sắc, Trần Sao. Năm 1970, ông được đưa ra miền Bắc để điều trị và ở đó, sau một thời gian quan sát, ông ghi chép lại suy nghĩ về “hậu phương xã hội chủ nghĩa” bằng nhật ký. Vì những suy nghĩ này, ông bị tố cáo, đấu tố và cô lập [2] đến mức ông cảm thấy mình như không còn là con người mà đã trở thành “một con vật, một con chó,” như ông chia sẻ trong hồi ký “Tôi bị bắt (Nhớ lại những năm tháng tôi bị bắt rồi được thả ra và sống như tù)” sau này của mình [3].
Sau khi Việt Nam thống nhất (tháng 4 năm 1975), Trần Vàng Sao trở về quê công tác nhưng không được chấp nhận; ông tự trở lại Huế làm liên lạc ở xã, sau đó được bố trí công tác tại Phòng Văn hóa thành phố Huế rồi được điều về làm liên lạc ở xã Hương Lưu (nay là phường Vỹ Dạ), Huế cho đến khi nghỉ hưu năm 1984. Ông sống tại thành phố Huế và qua đời vào lúc 14h45 ngày 09/5/2018.
Mặc dù ông hầu như không công bố tác phẩm thơ, nhưng ông nổi tiếng với “Bài thơ của một người yêu nước mình” ký bút danh Trần Vàng Sao, sáng tác vào tháng 12 năm 1967 và được chọn là một trong 100 bài thơ xuất sắc nhất Việt Nam thế kỷ 20.
Theo nhận xét của nhà phê bình văn học Đặng Tiến, hiện ông đang định cư ở Pháp, vào năm 1993, nhà xuất bản Tân Thư (California, Hoa Kỳ) đã in tập “Bài thơ của một người yêu nước mình” của Trần Vàng Sao.
Năm 2008, Nhà xuất bản Giấy Vụn đã xuất bản tập thơ “Bài thơ của một người yêu nước mình” của ông [2].
Tháng 8 năm 2020, tập thơ “BÀI THƠ CỦA MỘT NGƯỜI YÊU NƯỚC MÌNH” của Trần Vàng Sao được xuất bản thông qua sự hợp tác giữa Nhà xuất bản Hội Nhà văn và Công ty Nhã Nam. Đây là một ấn phẩm đặc biệt về thơ và mỹ thuật, có sẵn trên toàn bộ hệ thống của Công ty Nhã Nam. Ngày 12 tháng 11 năm 2021, tập thơ đã đoạt giải thưởng sách Quốc gia 2021.
Mời các bạn đón đọc Hồi Ký Trần Vàng Sao của tác giả Trần Vàng Sao.
